Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 27 Ağustos 2024
Önceki bölümde Karadeniz’in kuzeyinde ve Balkanlarda kurulan üç “Bulgar” devleti üzerinde duruldu. Bu bölümde ise Karahanlılar devleti ele alındı.
840-1212 döneminde siyasi varlık gösteren Karahanlılar, Maveraünnehir ve Doğu Türkistan’da hüküm süren ve Müslümanlığı kabul eden Türk devletidir. Karahanlılar öncesinde Bilge Kül Kadir Han Karluk Devleti’nin hükümdarı olup, Maveraünnehir’deki egemenlik mücadelesinde Sasani Devleti ile uzun süre mücadeleye girdi. Bu mücadeleler sonrasında Göktürkler gibi Doğuda Arslan Kara Han, Batıda ise Buğra Kara Han unvanını taşıyan ikili Karahanlı Devleti kuruldu. Devlet merkezi Balasagun (Kuz-Orda) olup, buradaki hükümdar Arslan Kara Han en yüce makamdı. Buğra Kara Han ise Arslan Kara Han’a bağlı idi.
Merkezi Taras/Taraz iken, sonradan Kaşgar’a taşındı. Bilge Kül Kadir Han’ın iki oğlundan Bazir, Arslan Han “Ulu Hakan” olarak Balasagun (Kuz-ordu) şehrinde, Oğulçak Kadir Han da Talas’da oturdular. Oğulçak Kadir Han 893’de başkentini Kaşgar’a nakletti. Yeğeni, Bazir’in oğlu ve Müslümanlara yaklaşan Satuk Karahanlı devletinin başına geçince 920 yılına doğru İslâmiyet’i resmî din olarak kabul etti. Amcası Oğulçak Kadir Han’a karşı mücadelelerinde başarılı oldu. Satuk’un bu zaferi Karahanlıların Batı kolunun İslamlaşmasını sağladı.
943’te Karahanlı hükümdarı olunca Abdülkerim adını da alan Satuk Buğra Han’ın oğlu Musa Baytaş döneminde Karahanlılar kitleler halinde İslamlaştılar. Ebû Nasr Ahmed 999’da Samanoğulları devletini ortadan kaldırınca Bağdat Abbasî Halifesi tarafından bir İslâm hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı hanı oldu. 1001’de Maveraünnehir ele geçirilince Ceyhun nehri Gazneliler ile sınır kabul edildi. Maveraünnehir daha sonra Karahanlı ailesinden Ali Tegin’in idaresine geçti. Sınırları Balasagun, Özkend ve havâlisi ile Tarım havzasının batı kısmı, Balkaş gölü, Hindikuş, Karakurum dağlarına kadar yayılan devlet nihayet, iki kardeşten İbrahim Tamgaç Buğra Han ile “Ulu Hakan” Ahmed Arslan Han arasında paylaşıldı.
Devlet siyasî yönden de Doğu Karahanlı ve Batı Karahanlı olarak ikiye ayrıldı. Yedi-su, Çu, Talas, Seyhun, Şaş (Taşkend), Fergane’nin bir kısmı ile, Cungarya bozkırlarına, İrtiş nehrine ve Taklamakan çölüne kadar topraklarda hakanın Balasagun’da, ortak hakanın Talas’da bazen da Kaşgar’da oturduğu Karahanlı devleti, Şerefü’d-devle Süleyman gibi âdil, dindar ve kültür sever hükümdarlar tarafından da yönetildi. Kutadgu-Bilig, Kaşgar’da oturan “Ulu Hakan” Ebû Ali Hasan (Tamgaç Buğra Kara Han)’a sunuldu. Batıda Selçukluların geliştiği bu dönemde, Melikşah tarafından 1090*’da Selçuklulara bağlandı ama 1105’de bağımsız oldu.
Ahmed Han döneminde Moğol Kara-Hitaylar’ın baskısını 1128’de sınırlarda durdurdu. Ancak Ahmed Han’ın oğlu İbrahim Han, karışıklık çıkaran Karluk ve Kanglılara karşı, yardıma çağırmak gafletinde bulunduğu Kara-Hitayları yurdundan bir daha çıkaramadı. Balasagun bu Moğol devletinin eline geçti (1133). Kaşgar’da İbrahim neslinden gelen hanlar Naymanlara tabî oldular. Karahanlı doğu kolu ortadan kalktığı 1221 yılına kadar durum böyle devam etti.
Batı Karahanlı Devleti (1042-1212): Bu devletin hükümranlık sahası Maveraünnehir, Fergane’nin bir bölümü, Farab, Özkent bölgelerini kapsamaktaydı. Önce Özkent başkent iken sonra Semerkant oldu. Diğer han ise Buhara’da oturuyordu. Âdil ve kudretli bir hükümdar olan Ebû İshak İbrahim’den sonra oğlu Şemsü’l-Mülûk I. Nasr Han zamanında Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile iyi münasebetler devam etti. Bu iki Türk hükümdar ailesi arasında akrabalık kuruldu. Sonra Sultan Melikşah tarafından Selçuklulara bağlanan ve Sultan Sancar’a da bağlılığını devam ettiren bu devlet 1141’de Selçukluların yenilmesi ile sonuçlanan Katavan Savaşı’ndan sonra Kara-Hitayların hâkimiyeti altına düştü. Yalnız kısa bir süre için Özkent’de zayıf bir kol kalmıştı.
Kara Hitayları Maveraünnehir’den uzaklaştıran Harezmşah Sultanı Alaaddin Muhammed,1212’de Semerkant’taki Osman Han’ı ortadan kaldırarak Karahanlılara son verdi.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-31” ile devam edecektir.
