Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 13 Temmuz 2024
Önceki bölümde Bilge Kaan ve Kül Tegin’li, Tonyukuk’lu II. Göktürk Kaanlığı ile Orhun Kitabeleri ele alındı. Bugün ise Töles boyları açıklandı ve Kimekler üzerinde duruldu.
Tölesler: Uygurları ve Göktürk Kaanlığı’nın yıkılmaya yüz tuttuğu dönemlerdeki boyları anlayabilmek için Töles boylarını yapısını öğrenmekte yarar vardır. Tölesler (Tölös, Tolis, Çincede Tiele), Çin kaynaklarında Hunların devamı olarak zikredilmekte olan ve bütün Türkistan sahasında yayılan kalabalık Türk boyları ve topluluklarının genel adı gibidir. Sui Shu adlı Çin yıllığı 50 kadar boy saymakta ve şöyle sıralamaktadır: Biri Baykal Gölü’nün kuzeyinde, beşi Tola Irmağı’nın kuzeyinde, beşi Tanrı Dağları’nın kuzey eteğinde, dokuzu Altayların güneybatısında, dördü Kang (Semerkand havalisi) Devleti’nin kuzeyinde, 10’u Seyhun boyunda, dördü Hazar’ın doğusu ve batısında, altısı Fulin (Bizans)’in doğusunda.
Hun siyasi ittifakından arda kalan bu boyların hepsinin tamamen Türk olmadıkları bilinmekte ise de din, gelenek ve hayat tarzı bakımından Göktürklerle aynı oldukları, en azından onlara benzedikleri ileri sürülmektedir. Tölesler, IV.-V. yüzyıllara dâir Çin kaynaklarında Gaoche yani “Yüksek Arabalı” adıyla kaydedilmekte ve onların da diğer Türkler gibi kurt atadan türediklerine inandıkları ileri sürülmektedir.
Göktürkler döneminde Töleslerin Türkistan sahasındaki dağılımları şöyleydi: (a) Tarduşlar: Bunlar Altayların batısında oturuyordu ve Töleslerin en zengini ve kuvvetlisi idi. (b) Uygurlar: Tola Irmağı’nın kuzey sahasındaydılar. (c) On-Ok’lar: Altaylardan Seyhun yakınlarına kadar uzanan geniş bölgede yayılmışlardı. Çu Irmağı-Issık Göl’e göre 5’i doğuda sol kanat Duluo, 5’i batıda sağ kanat Nushibi adı ile 10 boydan kurulmuş olup, “Batı Göktürkleri” diye de anılmışlardır. Türgişler (Türkeşler), Duluo’lar boyundandır. (ç) Karluklar: Altaylar’ın batısındaydılar. (d) Oğuzlar: 630 yılından sonra bu adla ortaya çıkan Töles boylarıdır. Selenge Irmağı-Ötüken havalisindeydiler. (e) Doğu Avrupa Türk toplulukları: Avarlar, Hazarlar, Ogurlar, Peçenekler ile (muhtemelen) Kuman-Kıpçaklar. (f) Kırgızlar: Baykal’ın batısında, Yenisey Irmağı’nın kaynakları bölgesindeydiler. (g) Basmıllar: (Çincede Bahsimi) Beyi Türk olan bu boyun sonradan Türkleştiği söylenmektedir. Daha çok Beşbalık taraflarında görülürlerdi. (ğ) Kitan: (Çincede Qidan), Tatabı, Doğuz Tatar, Otuz Tatar gibi Moğol soylu boylar doğuda Kerülen ve Onon ırmakları havalisinde bulunuyorlardı.
Bütün bu boylar, zaman zaman yer değiştiriyorlar, çözülüyorlar ve yeni birlikler meydana getiriyorlardı. Tarduş, Uygur, On-Ok, Oğuz, Ogur, Hazar gibi adlar, Türk soyundan gelenlerin kurdukları türlü teşkilatlanmalar dolayısıyla alınan adlardır.
Kimekler (Kimegler): VIII. yy ortalarından XI. yy ortalarına kadar hüküm süren Kimek Kaanlığı, İrtiş boylarında oturan 11 kadar Türk boyunun bir araya gelmesiyle doğmuştu. Bu boyların en önemlileri İmi, İmek (Yimek), Tatar, Balandur, Kıpçak, Lankaz ve Eclad idi.
Kimek hakanı, hükümdarlık işareti olarak altınlı börk ve elbise giyiyordu. Hakanın kışlık ve yazlık iki başkenti vardı. (Tipik göçebe devlet.) Bakır para bastırılmıştı. Devlet yönetiminde “Yabgu” ve “Şad” gibi eski Göktürk unvanlarını taşıyan büyük memurlar yanında, “Hacib” ve “Vezir” unvanlarını taşıyan memurlar da görevliydi.
Kaşgarlı Mahmud’un “Divanü Lügat’it-Türk”te geçmeyen “Kimek”, Arapça ile “Kimak” yazılışının Türkçe söylenişi ‘Kimek’tir. Kimek adının ‘gemi’ sözcüğünü çağrıştırdığı, Irtiş ırmağının iki tarafında yaşayan Kimeklerin nehri geçmek için gemiye benzer araç kullandıkları için komşu kavimlerce bu adın verilmiş olabileceği ileri sürülmektedir. 916 yılında Çin’in kuzeyinde Lia’o Devleti kurulunca, kuzeybatı Çin yani Ordos’daki Kunlar, Tarbagatay havalisine gelerek Kimekleri batıya doğru itince, XI. yy’da Oğuz arazilerini ele geçiren Kıpçakların hakimiyetine girdiler. Bir kısım İrtiş boylarında kalırken, bir kısmı da Kıpçaklar ile birlikte Güney Rus steplerine yerleşerek Kıpçaklarla karıştılar.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-19” ile devam edecektir.
