Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 25 Eylül 2023
Cumhurbaşkanı Erdoğan önceleri “Ey Amerika, ey Rusya, ey Çin!” diyerek başlattığı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK)’nin beş daimi üyesinin haksız, adaletsiz ve sadece kendi küresel ve bölgesel çıkarlarına hizmet edecek hale getirilen veto hakkını, son yıllarda “Dünya beşten büyüktür!” sloganıyla adeta bir meydan okumaya dönüştürdü. Bu söylemin başlangıçta Türkiye’yi küresel güçlerin hışmına uğratacağı endişesi doğsa da özellikle Cumhurbaşkanlığı sistemiyle birlikte dış politikayı büyük ölçüde sahiplenen Erdoğan’ın, sonuncusu 19 Eylül 2023’te olmak üzere son iki BM Genel Kurulundaki konuşmalarında kullandığı bu ifade giderek taraftar bulmaya başladı. Ancak etrafının çözüm önerisiyle doldurulması da önemlidir.
Soğuk savaş sonrasında giderek artan uluslararası sistemdeki bu adaletsiz tutum üzerine aslında BM Genel Sekreterliği tarafından bir çalışma grubu oluşturulduğu bilinmektedir. İçinde Türkiye’nin de bulunduğu bu gruba rağmen egemen güçler hiç de bu hegemonyayı bitirmek niyetinde değil gibiydiler. Bu sebeple bu konuyu ele alacağız.
Birleşmiş Milletler (BM) Sistemine Alternatif Arayışları
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK)’nin beş daimi üyesi ABD, Çin, Rusya, Fransa ve İngiltere veto yetkisini kendi çıkarlarına göre kullandığından gerekli müdahale yapılamamakta ve küresel çapta krizler çıkabilmektedir. Bu çarpık sistemin reforma tabi tutulması öteden beri Almanya, Brezilya, Hindistan gibi ülkeler ile Afrika Birliği, L.69 grubu, Arap Birliği ve Konsensüs için Birlik (KiB), Arap Grubu vb tarafından da talep edilmektedir.
Brezilya, Almanya, Hindistan ve Japonya’dan oluşan G4 grubu Mart 2023’te BMGK’deki koltuk sayısının 25’e yükseltilmesini, kendileri dahil 6 ülkeye yeni daimi üyelik ve 4 ülkeye de geçici üyelik talebinde bulundular. Hatta bu G4, BMGK’ye alınmaları halinde 15 yıl veto haklarından feragat edebileceklerini dahi önerdiler.
1.5 milyar nüfusa ve 54 ülkeye rağmen BMGK üyesi bulunmayan Afrika kıtası; Afrika’dan 2’si daimi, 2’si geçici olmak üzere 4 üyelikte ısrarcılar. Afrika grubu Asya ülkelerinden 2, Latin Amerika ile Batı Avrupa veya “Diğer Devletler Grubu”ndan da 1’er daimi üye de teklif ediyor. Keza Asya’dan, Doğu Avrupa’dan ve Latin Amerika’dan veya Karayipler’den de 1’er geçici üyelik öneriyor. Aslında veto yetkisinin karşısında olsalar da devamı halinde kendilerine de bu hakkın verilmesini savunuyorlar.
L.69 adlı ve Bolivya, Jamaika, Papua Yeni Gine gibi 32 ülkeden oluşan ve BM’deki %20’lik üye sayısına ulaşan bir diğer grup da gelişmekte olan küçük ada ülkelerine dönüşümlü güvenlik konseyi üyeliği istemektedir. Bu grup BMGK’de Afrika, Asya, Latin Amerika, Karayipler, Batı Avrupa ile ‘Diğer Devletler Grubu’ için de daimi üyelikten yanadır.
Arap Grubu da reform yapılmasını desteklediği BMGK’nin genişlemesi halinde Arap ülkelerine de daimi üyelik talep etmektedir. Grup özellikle BMGK’nın son 80 yılda Arap coğrafyasındaki krizlerde 5 daimi üyenin vetosuna bağlı kalınmasına karşıdır.
“Konsensüs için Birlik (KiB)” adlı ve Arjantin, İtalya, İspanya, Kanada, Meksika, Pakistan gibi ülkelerin üyesi, Çin ve Endonezya’nın gözlemci olduğu grubun önerisine göre, BMGK’nin üye sayısı 26’ya çıkarılırken mevcut 5 daimi üyenin statüsü korunmalıdır. İki yıl süreli geçici 20 üye Genel Kurul’da seçilmelidir. Bunlardan 6’sı Afrika, 5’i Asya, 4’ü Latin Amerika ve Karayipler, 3’ü Batı Avrupa, 2’si Doğu Avrupa’dan seçilmelidir.
Beş Daimi Üye Uluslararası Sistemin Değişmesine Taraftar mı?
BMGK’nın “Batı tahakkümünde” olduğunu savunan Çin ve Rusya da beş daimi üyenin kalacağı şekilde genişlemeye sıcak bakıyor. Son Genel Kurul’da ABD Başkanı Biden da daimi ve geçici üyelerin sayısının arttırılmasını önererek, daha fazla sese ve perspektife ihtiyaç olduğunu söyledi. BM Şartı’nın 108’inci maddesine göre reform için Genel Kurulda 2/3 oranında onaya ihtiyaç var. Buradaki ilk soru Biden samimi ise Fransa ile İngiltere ne der? İkinci soru ise hangi grubun önerisi üzerinde uzlaşılacak? Çözüm kolay mı sizce?
