Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 30 Ocak 2025
Önceki bölümde Tolunoğulları, Ihşidiler, Fatimi Ordularında Türkler, Eyyubiler hanedanı ve Türkler, Memlukler özetlenmişti. Bugün Batı Türkistan ve Kıpçak bozkırlarında kurulan Türk ve Türk unsuru ağırlıklı devletler ele alındı.
Batı Türkistan ve Kıpçak coğrafyasında kurulan Türk ve Türk unsuru ağırlıklı devletler özetle şöyledir: Türk-Moğol İmparatorluğu, Altınordu Devleti, Kazan Hanlığı, Astrahan Hanlığı, Kasım Hanlığı, Kırım Hanlığı, Nogay Hanlığı, Sibir Hanlığı.
Türk Moğol İmparatorluğu: Moğol adı ilk kez VII. yy’da T’ang sülalesi resmi tarihleri Chiu T’ang-shu ve Hsin T’angshu’da «Memg-wu» ve «Memg-wa» şeklinde Prota-Moğol Shih-wei kabile grupları arasında küçük bir kabile ismiyle geçmektedir. Devlet/hanedan adı olarak Cengiz Han zamanında, millet adı olarak kullanılması ise çok daha sonra gerçekleşmiştir.
MÖ 2000 yılından itibaren Türk menşeli kabilelerin doğusunda yer almakta ve Tula nehrinin kaynakları her iki ırk arasında sınır teşkil etmekteydi. Bu dönemde Moğollar, Tula nehrinin kaynaklarından Mançurya’nın batı ve güneybatısına kadar yayılmışlardı. Hunlar’dan itibaren Moğollar ile Türkler arasındaki temasların sıklaştığı görülmektedir. Hun Devleti’nin yıkılmasının ardından Asya’da ortaya çıkan güç boşluğu. III. yy’nin başlarından VI. yy’nin ortalarına kadar Moğol asıllı Hsien-pi ve Juan-juanlar tarafından doldurulmuştur.
VI. yy’nin ortalarından itibaren önce Göktürk, daha sonra Uygur hakimiyetine giren Moğollar Türk kültürü ve devlet geleneklerinden önemli ölçüde etkilenmişlerdir. X-XII. yüzyıllarda Moğol asıllı kabileler tarafından Kuzey Çin ile iç Asya’da Curcen, Kitan ve Karahitaylar gibi devletler kurulmakla birlikte Moğolların dünya tarihinde önemli rol oynaması, ancak XIII. yüzyılın başlarında Timuçin’in kurduğu Moğol İmparatorluğu ile olmuştur.
Timuçin; 1206’da Cengiz (Çingiz) Han unvanını aldıktan sonra 1209’a kadar sırasıyla Kırgız, Merkit, Nayman ve Uygurları idaresine aldı. Moğolistan’a tam anlamıyla hakim olarak, 1218’de eski düşmanı Güçlüg’ün (Küçlük) yönetimine giren Karahitay topraklarını ele geçirdi. Cengiz’in Kuzey Çin’de hüküm süren Kin Devleti’ne karşı başlattığı savaş, 1234’te ancak halefi Ögedey zamanında sona erdi. Cengiz Han idari, içtimai ve askeri düzenlemelerle Moğolları tarihlerinde ilk kez düzenli şekilde örgütleyerek, onları cihan devleti düşüncesiyle yeniden yapılandırdı . Moğol yazı kültürü de ilk kez bu dönemde yaygınlık kazandı.
Karahitay topraklarının ele geçirilmesi Cengiz Han’ı batıda Harizmşahlara komşu yaptı. 1218’de bir Moğol kervanının Otrar’da kılıçtan geçirilip mallarının yağmalanması ve gönderilen elçilerin de öldürülmesi üzerine Cengiz Han ertesi yıl Harizmşahlara karşı sefere çıktı. Harizmlerin Hükümdarı Sultan Alaeddin Muhammed b. Tekiş, Moğollara karşı ordusunu şehirlere yayarak savunma savaşı yaptı. Otrar ve Hucend, Buhara ve Semerkant düştü. Mücadelenin imkansız olduğunu anlayan Alaeddin Muhammed, Mazenderan’a ve oradan Hazar denizindeki Abeskun adasına kaçtı. Kısa bir süre Aralık 1220’de öldü.
Yeni Hükümdar Celaleddin Harizmşah yaklaşık on yıl Kuzey Hindistan, Irak-ı Acem ve Azerbaycan’da başarılı bir şekilde mücadele verdi ama Moğolları durduramadı. 1220-1221 yıllarında Cebe ve Türk asıllı Subutay (Sabutay, Sübütay)gibi strateji dehası komutanlarıyla Horasan üzerinden Irak-ı Acem ve Azerbaycan’a giren Moğol müfrezeleri, Kafkaslardan Karadeniz’in kuzeyine geçtikleri zaman gerilerinde virane şehirler bıraktılar.
Celaleddin’in son önemli direnişini 1228’de İsfahan önlerinde kıran Moğollar, hakimiyetlerini tanıyan Fars Atabegleri idaresindeki Güney İran hariç tüm Orta ve Batı İran’ı yağmaladılar. Halkının önemli bir kısmını öldürüp harabeye çevirdikleri ülkeyi kendi kaderine terk ettiler.
Cengiz Han 1227’de ölünce Cengiz Hân’ın 1227’de ölümünden sonra, Moğol Hakanı olan Ögeday’ın kurultayında Kıpçak ülkelerinin fethine karar verildi. Bir kaç yüz bini bulan ve çoğunluğu esir Türklerden olan büyük bir ordu hazırladı. Batu Hân komutasındaki bu ordu, 1236’da Karakurum’dan Kıpçak coğrafyasına hareketle önce İdil boylarını zabt etti.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-61” ile devam edecektir.
