Türk Kimliği Üzerine-40: Selçuklular-IX

Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 12 Ekim 2024

Önceki bölümde Berkyaruk dönemi ile Selçuklularda ‘Fetret Devri’ gibi “ibretlik” taht kavgaları özetlendi. Bugün ise Muhammed Tapar dönemi ve Sencer dönemleri ele alındı.

Muhammed Tapar, Berkyaruk’un ölüm haberi üzerine Şubat 1105’te Bağdat’a girdi. Savaş hazırlığı sırasında ileri gelen devlet adamları Tapar’dan Atabeg Emîr Ayaz ve Melikşah adına af dileyince Tapar böylece Şubat 1105’te Büyük Selçuklu Devleti sultanı oldu. Ancak merkezi otoriteyi sağlamak için önce Atabeg Ayaz’ı öldürttü. Selçuklu hânedanından Mengü Bars, Böri Bars’ın isyanını bastırdı. Musul Emiri Çökürmüş ve Atabeg Çavlı Sakavu’yu itaat altına aldı. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan’ın 1107’de Musul’da kendi adına hutbe okutması üzerine Çavlı Sakavu kumandasındaki kuvvetlerle Habur nehri kıyısında bozguna uğrattı.

Taht kavgalarından istifadeyle hâkimiyet sahalarını genişleten Hille Mezyedi Emiri Sadaka b. Mansur’u bertaraf etti. Şahdiz Kalesi’ni ele geçirip İsmaili-Batıni reisi İbn Attaş’ı esir aldı. Atabeg Anuş Tegin Şirgir, Kasım 1111’de Batınilere ait Bire Kalesi’ni ele geçirdi. Selçuklu Meliki Rıdvan devrinde Halep’te oldukça kuvvetlenen Batınilere karşı Halep Meliki Alparslan el-Ahras ile iş birliği içinde hareketle çok sayıda Batıni öldürüldü. Atabeg Anuş Tegin Şirgir’i Alamut’u almak üzere gönderdi ise de ölümü üzerine kuşatma kaldırıldı.

Sultanın 14 yaşındaki oğlu Mahmud’u veliaht göstermesi, Sencer’in sultanlığını zora soktu. Hacibü’l-Hüccab Ali Bar ve onun kâtibi Ebu-l-Kasım Dergezinî devlet yönetiminde söz sahibiydiler. Mahmud’un kardeşleri Mesud ve Tuğrul’un atabekleri Cüyuş Bey ile Gündoğdu Bey de fırsattan istifade henüz küçük yaştaki şehzadeler adına saltanatta hak iddiasındaydılar.

Sencer Dönemi-Devletin Sonu: Sencer, Haziran 1118’de sultanlığını ilanla Mahmud üzerine yürüdü. Ağustos 1119’da Rey yakınlarındaki Save şehrinde fillerin desteğiyle durum Sencer’in lehine döndü. Mahmud, İsfahan’a çekildi. Sencer Bağdat’ta halifeden kendi hutbe okutmasını sağlayarak Selçuklu sultanı ilan edildi. Annesinin etkisiyle yeğeni Mahmud’u affederek Mahmud’u veliahdı yapıp kızı Mehmelek Hatun’la evlendirdi. Mahmud’a “Büyük Sultan” unvanıyla Hemedan merkezli Irak-ı Acem (Cibal)’in bir kısmı ile Irak-ı Arap (Mezopotamya) ve Suriye topraklarını verdi. Böylece Irak-Horasan Selçuklu Devleti de kurulmuş oldu.

Bir taraftan Batınilerle uğraşırken, Abbasi Halifesi Müsterşid Billah, Mahmud’la ittifak kurdu. Bunu öğrenen Sencer, Mahmud’a gönderdiği mektupla yanlıştan dönmesini istedi ve Mahmud af diledi. Mahmud’un sadakatini perçinlemek adına, daha önce evlendirdiği ancak ölen kızının ardından diğer kızı Gevher Nesb Sultanı Mahmud ile evlendirdi.  Mahmud 1031’de bir hastalık sonucu ölünce Irak’ta oğlu Davut, Melik atandı. Mahmud’un diğer kardeşleri Mesud, Tuğrul ve Selçukşah, bu gelişmeden hoşnut olmayarak karışıklıklar çıkarmaya başladılar. Sencer, uzun bir süre Irak-Horasan Selçuklularının istikrarı için de uğraştı. Sencer dönemi, Berkyaruk döneminde yaşanan “Fetret Dönemi”ni bile gölgede bıraktı. Yeğenlerine karşı savaştığı gibi Harizm’e atadığı ve birkaç kez bağışladığı Atsız’la da uzun süre ve çatıştı.

Daha önce itaat altına alınan Gazneliler ve Karahanlılar ile de çeşitli sorunlar yaşandı. Karahıtaylıların 100 bin kişilik ordusu karşısında Katvan’da ağır bir yenilgi alan Sencer, savaş meydanından kaçarak canını zor kurtardı. Bu mağlubiyetle Türk-İslam dünyasının bundan sonra doğudan gelebilecek bir istila karşısında mukavemetinin de kalmadığını göstermektedir.

Hintli olan Gurlularla da uğraşan. Sencer’in huzur bulması mümkün olamıyordu. Karahıtay ve Karlukların baskısıyla Türkistan’dan Batıya göç eden Oğuzlarla sorun yaşadı. Mart-Nisan 1153’te 100 bin kişilik Selçuklu ordusu, Belh yakınlarındaki çarpışmada dar bir boğazda sıkıştırılarak ağır bir yenilgi yaşadı. Sencer esir düştü ve kafeste tutuldu. Üç yıllık esaretin ardından kurtulsa da devlet içindeki kargaşa alabildiğine sürüyordu. 71 yaşlarındaki Sencer’in ise ne fiziki gücü ne de tükenen mali gücü ülkeyi toparlamaya yetmiyordu. Mayıs 1157’de ölünce Ortadoğu ve merkezi Asya’ya hükmeden Büyük Selçuklu Devleti de sona erdi.

Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-41” ile devam edecektir.