Türk Kimliği Üzerine-39: Selçuklular-VIII

Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 08 Ekim 2024

Önceki bölümde Selçuklularda Melikşah’ın ölümüne kadar olan dönem özetlendi. Bugün ise Sultan Berkyaruk ile Selçuklularda ‘Fetret Devri’ gibi “ibretlik” taht kavgaları ele alındı.

Melikşah’ın ardından küçük yaştaki oğlu Mahmud’u tahta çıkarmak isteyen Terken Hatun, 1093’te Burucird şehri yakınlarında Berkyaruk karşı savaş sonrası İsfahan’a çekildi. Berkyaruk’un dayısı Azerbaycan Meliki İsmâil b. Yakuti’ye haber gönderip Berkyaruk’u devirmesi halinde evlenme vaadinde bulundu. Kabul eden İsmail, Kerec’deki savaşta mağlûp oldu. Bağdat’a giden Berkyaruk Halife tarafından Şubat 1094’te sultan ilân edildi.

Melikşah’ın ölüm haberi üzerine seferber olan Suriye meliki ve amcası Tutuş da halifeden saltanatının onaylanmasını istedi ama reddedildi. Berkyaruk’u destekleyen güçlü emirlerden Halep Valisi Aksungur ile Urfa Valisi Bozan’ı öldürttü, 1094’te Bağdat’ta adına hutbe okutmayı başardı. Terken Hatun ile iş birliği yaparak İsfahan’daki Berkyaruk üzerine yürüdüğü sırada Terken Hatun öldü. Tutuş’la ilk savaşında yenilen Berkyaruk İsfahan’a sığındı.

Bu sırada Mahmud 1094’te çiçek hastalığından ölünce emirler de Berkyaruk tarafına geçtiler. Ertesi yıl Tutuş, Berkyaruk ile yaptığı ikinci savaşta yenildi ve öldürüldü. Aynı yıl Horasan’da isyan eden diğer amcası Arslan Argun üzerine gönderdiği amcası Böri Bars, mağlûp olup öldürüldü. Ardından yeni bir ordu ile kardeşi Sencer’i sevk etti. Bu ordu yetişemeden Arslan Argun bir kölesi tarafından, isyan eden diğer amcası Şihabüddevle Tekiş de aynı yıl öldürüldü.

İsyan edenlerden bir diğeri Çağrı Bey’in torunlarından Emir-i emiran Muhammed b. Süleyman da Sencer sayesinde bertaraf edilerek ülkenin her tarafında hakimiyet sağlandı. Kardeşleri Muhammed Tapar ve Sencer, Azerbaycan Meliki İsmâil, Tutuş’un oğulları Halep Meliki Rıdvan, Dımaşk (Şam) Meliki Dukak, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Kılıcarslan ve Kirman Selçuklu Meliki Turan Şah onu Büyük Selçuklu Sultanı olarak tanıyıp itaat arz ettiler.

Bir süre sonra Gence Meliki Muhammed Tapar, Berkyaruk’un eski veziri Müeyyidülmülk’ün kışkırtmaları sonucu ağabeyine karşı isyan edip sultanlığını ilân etti. Berkyaruk Muhammed Tapar üzerine yürüdü ve Sefîdrud’daki (Kızılören) ilk savaşta mağlûp olsa da Hemedan’daki ikinci savaştaki galibiyeti ve sonunda Ruzraver’deki üçüncü savaşın ardından 1102’de yapılan anlaşma ile Berkyaruk “sultan”, Muhammed Tapar ise “melik” unvanına sahip oldular.

Gence ve çevresiyle Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezire ve Musul Muhammed Tapar’a, Horasan hariç anlaşmada zikredilmeyen Selçuklu toprakları ise Berkyaruk’a ait olacaktı. Barış uzun sürmedi. Tapar isyan ederek kendisini sultan ilan etti. Hoy yakınlarındaki beşinci savaşı Mart 1103’te Berkyaruk kazandı ve anlaşma yapıldı. Cibâl, Fars, İsfahan, Rey, Hemedan, Huzistan ve Bağdat Berkyaruk’a; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezire, Musul, Suriye ve Hille Emîri Sadaka’nın hâkimiyetindeki topraklar Muhammed Tapar’a ait olacaktı. Böylece halkı aç ve perişan bırakan fetret devri taht kavgalarına son verilmiş oluyordu.

Berkyaruk, taht kavgaları/çıkar çatışmaları sebebiyle Anadolu’yu geçerek Suriye topraklarına giren Haçlıların Antakya ve Kudüs’ü işgal edip küçük devletler kurmalarına engel olamamıştı. Onun döneminde Haçlı kontları Baudouin ile Joscelin’in esaretiyle sonuçlanan Harran Savaşı, Müslümanlar arasında sevinçle karşılandı. İç karışıklıklara, taht kavgalarına ve Haçlı istilâsına rağmen Berkyaruk, Gazneliler ve Karahanlılar tarafından geçerli hükümdar olarak tanınmıştır.

Bütün Selçuklu topraklarında devlet otoritesini yerleştirip huzur ve sükunu sağladığı bir sırada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye içinde İsfahan’dan Bağdat’a götürülürken yolda ağırlaştı ve hayatından umut kesince emirleri yanına çağırıp beş yaşındaki oğlu Melikşah’ı veliaht, Emir Ayaz’ı da ona atabeg tayin etti. Oğlunu emirlerin himayesinde Bağdat’a gönderirken kendisi de İsfahan’a dönmek üzere yola çıktı ve Aralık 1104’te Burucird yakınlarında öldü. Babası ölünce Atabegiyle Bağdat’a giden Melikşah, Halife tarafından 1105’te sultan ilân edildi.

Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-40” ile devam edecektir.