Prof. Dr. Faruk TAŞÇI – 17 Nisan 2025
Yoksullukla mücadelenin önemli araçlarından biri sosyal yardımlar. Sosyal yardımların varlığı, otomatik olarak yoksulluğu gidermese bile yoksulların belli düzeyde de olsa hayatlarında iyileşmelerin olmasına katkı sağlıyor. Katkı sağlamaktan öte, yoksullar için esas önemli olan ve yoksulluğu kökünden giderense, istihdam odaklı sosyal yardımların uygulanması.
Sosyal Yardım Aktörü Olarak Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı
Sosyal yardımların uygulanmasında birden çok aktör söz konusu. Ancak gerek dünyada gerekse Türkiye’de kamusal sosyal yardımlar öncü konumda, sonrasında sivil toplumun sosyal yardımları geliyor.
Bazı ülkelerde kamusal sosyal yardımlar, daha çok belediyeler öncülüğünde yürütülmekte. Türkiye’de belediyelerin sosyal yardımları olmakla birlikte, ana ve öncü aktör merkezi yönetim, yani hükümetin yönetimindeki kurumlar.
Merkezi yönetim içinde de % 80 civarında bir alanı kaplayan Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ASHB) öncü durumda.
ASHB 2024 yılı Faaliyet Raporu esas alındığında, sosyal yardımların 6 kategoride yürütüldüğü görülüyor. Bunlar, i) aile yardımları, ii) barınma-gıda yardımları, iii) engelli-yaşlı yardımları, iv) sağlık yardımları, v) eğitim yardımları ve vi) proje destekleri şeklinde. Bu 6 kategoride toplamda 50 farklı sosyal yardım programı uygulanıyor. 6 kategori içinde 12 programla “aile yardımları” ilk sırada bulunuyor; bakanlığın ismiyle de uyumlu bir şekilde.
ASHB dışında kamusal sosyal yardım uygulamaları ve harcamaları olan kurumlar da var. Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGM) muhtaç aylığı, imaret hizmetleri ve burs ile sosyal yardım harcamaları yapıyor. Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) ile Gençlik ve Spor Bakanlığı Yurt-Kur ayrı ayrı burs hizmetleri ile sosyal yardım harcamalarına sahip.
Kamu Sosyal Yardım Harcamalarının GSYH İçindeki Yeri ve Etkisi
2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı verilerine göre, kamu kuruluşlarının sosyal yardım harcamalarının toplamı, 2022’deki 143.108.297 TL’den 2023 yılına gelindiğinde 286.994.755 TL’ye çıkmış vaziyette.
Kamu sosyal yardımlarının miktarında artış görülse de GSYH içindeki payı sürekli artan bir seyir izlemiyor; dalgalı bir şekilde ilerliyor. Son 10 yılda, tüm kamu sosyal yardım aktörlerinin harcamalarının GSYH’ye oranı ortalama olarak % 1 civarında seyrediyor.
Kovid-19 döneminde sosyal yardım harcamaları artarak 2020 ve 2021 yıllarında % 1,30 ve % 1,29 ile zirveye ulaşmış durumda. Ancak 2022’de deprem sonrası kaynakların imar faaliyetleri başta olmak üzere daha başka alanlara yönlendirilmesiyle oran % 0,95’e gerilemiş. 2023 ve 2024’te ise sırasıyla % 1,08 ve % 1,11’e yükselmiş halde. Dolayısıyla, 2004’teki % 0,3’lük orana kıyasla, halihazırda kamu sosyal yardımlarına ayrılan payın GSYİH’deki payında yaklaşık 4 katlık bir artış gerçekleşmiş.
Kamu sosyal yardımlarının artışı ile yoksulluğun azalması ters orantılı bir ilişkiye sahip olmalı. Bu çerçevede; kamu sosyal yardım harcamalarının % 1’in üzerinde seyrettiği 2014-2016 ile 2019-2021 dönemlerinde, TÜİK verilerine göre göreli yoksulluk oranlarında düşüş var. Son üç yılda (2022-2024) sosyal yardım harcamalarında yaşanan düşüş ve kısmi toparlanmaya rağmen, göreli yoksulluk oranı nispeten düşük seviyelerde kalmaya devam ediyor.
Yoksulluk oranlarındaki düşüşün tek nedeni kamu sosyal yardım harcamalarındaki artış olmasa da bu harcamaların önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Özellikle ASHB’nin 50 kalemden oluşan sosyal yardım programları ile VGM, MEB ve Yurt-Kur gibi kurumların sağladığı sosyal yardımlar, muhtaç bireylerin ihtiyaçlarını karşılamada belirli bir işlev görüyor.
Hal böyle olunca, ASHB öncülüğünde devam eden sosyal yardım programlarının güçlendirilmesi önemli. Ancak sosyal yardım programlarının etkisinin yoksulluk üzerinde daha fazla olabilmesi adına, i) istihdam odaklı sosyal yardım sisteminin daha fazla öne çıkarılması, ii) 50 programlık sosyal yardım sisteminin mümkün olduğunca sadeleştirilip daha verimli kılınması gerekiyor.
