Prof. Dr. Faruk TAŞÇI – 12 Mart 2025
2024 yılı geçti, 2025 yılından birkaç ay bitti. Birçok sosyo-ekonomik mesele 2025 yılı için de önemli olmaya devam edecek. Bunlardan biri “çalışan yoksullar”.
Çalışan yoksul, çalıştığı halde elde ettiği gelirin ihtiyaçlarına yetmemesi durumunu ifade ediyor. Başka bir ifadeyle çalışan yoksullar, ilgili ülkede kabul edilmiş bir yoksulluk sınırının altındaki hanelerde yaşayan çalışan insanlar demek.
Çalışan Yoksul Verileri
İşin teknik açıklamasında ILO’ya göre çalışan yoksul, son bir haftada en az 1 saat çalışmış olmakla birlikte günlük 1.90 $ ve altında gelir elde edenler oluyor.
ILO’nun “Dünya İstihdam ve Sosyal Görünüm 2025 Eğilimleri”ne göre, dünyada çalışan yoksulluk, neredeyse her 5 çalışandan 1’ini içine almış durumda. Çalışan yoksulluk küresel işgücünün yaklaşık % 7’sini, yani dünya genelinde 240 milyondan fazla çalışanı etkiliyor.
EUROSTAT’a göre bireylerin eşdeğer yıllık harcanabilir gelirlerinin ulusal hane halkı medyan gelir düzeyinin % 60’ının altında olması durumunda, çalışan yoksulluğu söz konusu olmaktadır. En son EUROSTAT rakamlarına (2024) göre de Avrupa Birliği’nde tüm çalışanların % 8.3’ünün yoksulluk riski altındaki hanelerde yaşadığını görülüyor.
Avrupa’da yoksulluk riski altındaki çalışan yoksul oranında Romanya % 15.3 ile zirvede. İspanya ve İtalya % 10 civarlarında. Finlandiya % 2.8 ile en düşük seviyede olan ülke durumunda.
ABD’de ise çalışan yoksul oranları Avrupa ortalamasının altında; 2008’lerin % 6.0’larından 2022’de % 4.0 seviyelerine gerilemiş görülüyor.
Türkiye’deki durum için doğrudan resmi veri yok ama bazı resmi verilere göre hesaplama yapmak mümkün. TÜİK işgücü istatistiklerindeki istihdam verileri ile EUROSTAT yoksulluk, yoksunluk ve dışlanma oranları birlikte ele alınınca Türkiye’de 3 milyon civarında çalışan yoksul olduğu uzmanlar tarafından hesaplanıyor. Maddi ve sosyal yoksunluklar da hesaba katılırsa bu sayı 6 milyon civarı oluyor.
Türkiye’de ücretsiz aile işçisi ve yevmiyeli çalışanlarda, tarım ve inşaat sektörlerinde, kadın çalışanlarda, eğitim düzeyi düşük çalışanlarda, hanehalkı büyüklüğü açısından geniş ailelerde, ölçeği küçük işletmelerde ve kayıt dışı çalışanlarda yoksulluk yüksek. Yani bu kişiler için çalışsalar da yoksulluk sorunu var.
Çalışan Yoksullukla Mücadelede Atılması Gereken Adımlar
Hal böyle olunca, 2025 yılında çalışan yoksullar için yapılması gerekenler de aşağı yukarı belli olmuş oluyor.
İlk olarak, maaşlar/ücretler için iyileştirmelerin olması önemli. Zira maaş/ücretli çalışanların bir kısmı için yoksulluk riski daha büyük. Özellikle asgari ücretliler (çalışan) için durum daha riskli. Daha da önemlisi, birden fazla yetişkini olan hanelere odaklanmak ve onların çalışan yoksulluk girdabına düşmelerini engellemek önemli. En azından enflasyona ezdirmeyecek bir maaş/ücret seviyesinin olması şart.
İkincisi, özellikle kadınların istihdamı öncelenecekse, öncelenmesinden daha önemli olan, halihazır istihdam edilen kadınların ücretlerinin düşük olduğu noktalarda ücretlerinin artışını sağlayıcı tedbirlerin alınması olmalı. Yani düşük ücretli yeni kadın istihdamının artışı yerine, mevcut düşük ücretle çalışan kadınların ücretlerinin artışına yönelik tedbirlere odaklanılmalı. Başka bir ifadeyle, düşük ücretli çalışan kadınların ücret açısından sömürülmesinin önlenmesine odaklanmalı.
Bir üçüncü mesele, yarı zamanlı çalışanlar ile ilgili. Avrupa ülkelerindeki verilere göre, tam zamanlı çalışan işçilerin sadece % 5’i çalışan yoksulluk riski taşırken yarı zamanlı çalışanların % 29’u çalışan yoksulluk riskinde. Türkiye’de yarı zamanlı çalışanların istihdam içindeki oranı (en son) 2022 yılında % 9,8 olarak ölçülüyor. Bu oran kadınlarda % 16.1 ve erkeklerde % 6.7. Son dönemlerde yarı zamanlı çalışanların sayısının genel anlamda artmakta olduğu dikkate alındığında, yarı zamanlı çalışanların özlük hakları ve ücret sistemi için ayrıca bir adım atılması düşünülebilir. Özellikle yarı zamanlı kadın çalışanlar durum daha kritik. Aksi halde tahmini çalışan yoksul oranları yukarıya doğru meyledecektir.
Dördüncüsü ve en önemlisi ise, kayıt dışılık. Zira kayıt dışılık, potansiyel çalışan yoksul demek, hatta çoğu zaman çalışan yoksul demek çünkü ücretler düşük. Türkiye’de kayıt dışı istihdam oranı % 29 olarak gerçekleşiyor. 2004 yılında % 50.1 iken 2021 yılında 21 puan azalarak % 29’a gerileyen kayıt dışı istihdamın görece büyüklüğü çalışan yoksulluğu için hâlâ önemli risk alanı. Kayıt dışı istihdam azalmakla birlikte, kayıt dışı sektörün ekonomideki payı yapısal olarak yüksek ve hâlâ OECD ve AB ortalamalarının oldukça üzerinde. Bu tablo, kayıt dışılık ile çalışan yoksulluğunun bir nevi kardeşliği anlamına geliyor. Hal böyle olunca kayıt dışılık ile mücadele bir nevi çalışan yoksulluk ile de mücadele demek. Önemli olan, kayıt dışı ekonomiyle mücadele eylem planının (2023-2025) uygulamaya devam ediyor olması.
Özetle; Türkiye’nin 2025 yılında çalışma hayatında çalışan yoksulluğu sorunu 2024 yılında devir alınmış bir yapısal sorun. Atılması gereken adımlarla bu sorunun kökünden çözüleceği beklenemez ama en azından sorunun 2026 yılına daha düşük etki ile devredilmesi mümkün.
