Türk Kimliği Üzerine-47: Büyük Selçuklu’ya Tabi Anadolu’daki İlk Türk Beylikleri – Prof. Dr. Celalettin Yavuz

Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 08 Kasım 2024

Önceki bölümde Büyük Selçuklulara bağlı, Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinden Artuklular, Danişmenler, Saltukoğulları ve Mengücüklü beylikleri özetlenmişti. Bu bölümde Çaka Beyliği, Ahlatşahlar Beyliği ile İnaloğulları beyliği ele alındı.

Çaka Beyliği (1081 – 1093): Anadolu’ya akışların başlamasıyla İzmir ve yakınlarını Bizans’tan temizleyerek, buralarda ilk Türk egemenliğini (Çaka Beyliği) Çaka Bey kurdu. Kurmuş olduğu küçük beyliğinin güvenine, ekonomik kalkınmasına ancak denizlerin temel olacağını anlayarak İzmir’de bir tersane kurdu ve 40 parça gemiyi denize indirerek ilk Türk filosunu meydana getirdi. 19 Mayıs 1090’da Sakız Kanalı’nı geçen Türk filosu Koyun Adaları yakınında karşılaştığı Bizans filosunu bozguna uğrattı. Bu çatışma Türklerin ilk deniz savaşı olarak da bilinir.

İzmir ile Ege Adalarında ilk Türk Egemenliğini kuran ve ilk Türk Amirali olarak, deniz tarihimizi altın harflerle yerleşen Çaka Bey, İstanbul’u da almak yolundaki arzusuna bir basamak yapmak üzere; Çanakkale’yi Bizans’tan almağa zorladığı sırada şehit düştü. Oldukça kısa süren bu beyliğin kurucusu Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur koluna bağlı olup, denizciliği Bizans’ın elinde esir kaldığı sürede öğrenmişti.

Ahlatşahlar Beyliği (1100-1208): Sökmenliler, Ermenşahlar Beyliği olarak da bilinen Ahlatşahlar Beyliği Sökmen el-Kutbi tarafından kurularak Van gölü çevresinde hüküm sürmüştür. Sökmen el-Kutbi, Selçuklu hanedanından Azerbaycan Meliki Kutbüddin İsmail İlarslan’ın Türk asıllı Memlük emirlerinden biri olduğu için el-Kutbi lakabıyla anılır. Selçuklu şehzadeleri arasındaki saltanat mücadelelerine karışan Kutbüddin İsmail’in 1095’te ölümü üzerine Sökmen, onun oğlu Mevdud’un hizmetine girdi. Fakat Mevdud’un da 1102 yılında beklenmedik bir zamanda ölümü ile Azerbaycan meliklerinin soyu kesildi.

Bunun üzerine Sökmen el-Kutbi, diğer bazı emirleriyle birlikte Muhammed Tapar’ın hizmetine girdi. Bu sırada Tapar ile Berkyaruk arasındaki saltanat mücadeleleri bütün şiddetiyle devam ediyordu. Ancak 1104’te barış yapıldı; on iki yıl süren ve imparatorluğu zayıf düşüren uzun mücadele böylece sona ermiş oldu. Aynı yıl Tapar, Musul Emiri asi Çökürmüş’ü cezalandırmak için şehri kuşattığında yanındaki emirler arasında Sökmen el-Kutbi de bulunuyordu. Ertesi yıl Musul’un diğer asi bir emiri olan Çavlı’ya karşı harekatına da Sökmen katılmıştı.

Sökmenliler Beyliği, Ahlat merkez olmak üzere Van, Erciş, Bargiri, Tatvan, Malazgirt, Muş ve Sason civarında hüküm sürmüş birinci dönem Türk Anadolu beyliklerinden bir diğeridir.

İnaloğulları Beyliği (1098-1183): 1092 yılında Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümünden sonra bölgedeki Türkmen beylerini yenerek Amid (Diyarbakır) şehrinin valisi olan Sadr tarafından kuruldu. Sadr’ın ölümünden sonra oğlu İnal bağımsızlığını ilan etti. Ancak İnal’ın kısa bir süre sonra ölmesi üzerine beylik varlığını çevredeki büyük ve güçlü Türk beyliklerinin hakimiyeti altına girdi. Nihayet İl-Aldı döneminde tekrar bağımsızlığına kavuştu. Ahlatşahlar Beyliği ile savaşarak topraklarını genişleten İl-Aldı, 1124’te İsmaililerle savaştı. 1133’te Zengilerle savaşta yenilse de beylik varlığını devam ettirdi.

İlaldı’nın 1142’de ölümüyle topraklarında Artukluların hakimiyeti başladı. Fahreddin Karaarslan’ın ölümü üzerine yerine geçen Nureddin Muhammed, kayınpederi Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan ile arası açılınca Selahaddin-i Eyyubi’ye tâbi oldu. Bölgede hâkimiyet kurmak isteyen Selâhaddin Eyyubi, Amid’i alarak 1183’te de beyliğe son verdi.

Bir asra yakın süren İnaloğulları döneminde Amid kültür, ticaret ve imar faaliyetleri açısından çok ileri bir durumdaydı. Dokumacılık çok gelişmişti. Şehir, halı, kumaş ve bezleri ile ünlüydü. Ayrıca buraya bağlı Ergani ve Zülkarneyn kaleleri civarında zengin bakır madenleri işletiliyordu. İlaldı’nın ve Emir Mahmud’un Ulucami ve sur üzerinde tamir kitabeleri vardır.

Bu beylikler, Anadolu Selçuklularından sonra değil, aynı dönem kurulan ilk Türk beylikleridir.

Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-48” ile devam edecektir.