Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 04 Kasım 2024
Önceki bölümde Büyük Selçuklulara tabi olan Dımaşık (Şam) Atabeyliği özetlenmişti. Bu bölümde ise Büyük Selçuklu’ya bağlı ilk Anadolu Türk beylikleri ele alındı. Büyük Selçuklular ile birlikte Anadolu’da kurulan Türkmen Beylikleri; Artukoğulları Beyliği, Danişmendli Beyliği, Saltuklu Beyliği, Mengücüklü Beyliği, Ahlat Şahları Beyliği, İzmir ve Efes Beyliğidir.
Artukoğulları (1101-1408): Kurucusu Selçuklu komutanlarından Artuk bin Eksük’tür. Artuklu ailesi Oğuzların Kayı boyundan gelir. Alparslan’ın hizmetinde Malazgirt Savaşı’na komutan olarak katılan Artuk Bey, Orta Anadolu’da Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarının fethiyle görevlendirildi. İzmit’e kadar ilerleyen Artuk Bey Melikşah ile kardeşi Kavurt arasında taht kavgasında çağrıldı ve Kavurt ayaklanmasının bastırılmasında önemli rol oynadı. Melikşah bu hizmetlerinden dolayı Artuk Bey’e Hilvan’ı ikta olarak verdi (1076). Anadolu Selçuklu Sultanı Süleymanşah ile Tutuş arasındaki savaşta Tutuş’ un yanında yer aldı (1086) ve sonra Kudüs’e çekilerek 1091’de burada öldü. Yerine oğulları Sökmen ve İlgazi geçti. Çeşitli kolları Hısn-Keyfa, Amid (Diyarbakır), Mardin ve Harput’ta egemenlik kurdular. Büyük Türkmen kitlelerine dayandıkları için milli örgüt ve geleneklerini koruyan Artuklular, Anadolu’da kurulan Türk beyliklerinden en uzun ömürlü olanlardan biri ve Haçlılara karşı başarılı mücadeleleriyle bilinir. İlgazi ve Belek gibi politik birliği sağlayan yöneticiler yetiştirmiştir.
Danişmendli Beyliği (1092-1178): Sultan Alparslan’ın savaş sonrası ünlü fetih ve ikta yetkisi verdiği komutanları arasında bulunan Danişmend Gazi tarafından kuruldu. Danişmend Gazi, Amasya’da devletin temellerini attıktan sonra Sivas’ı ele geçirerek hakimiyet alanını genişletti. Danişmend Gazi’nin ölümünün ardından yerine geçen oğlu Gümüştegin, Bizans ve özellikle Haçlılar ile yapılan savaşlarda Anadolu Selçuklu Devleti’nin müttefiki olarak aktif rol üstlendi.
Bizans ve Haçlılarla savaşan Danişmend Gazi, Gümüştegin Gazi, Emir Gazi ve Melik Muhammed’in adları asırlarca halk arasında saygıyla anıldı ve destanlara konu oldu. Ancak Yağıbasan’dan sonra iş başına gelen ve birbirleriyle mücadele eden Danişmendli beyleri Bizans’a ve Atabeg Nureddin Mahmud Zengi’ye alet oldu ve Anadolu Selçuklularına karşı bir koz olarak kullanıldı. Alparslan’ın komutanlarından Emir Saltuk’un ele geçirdiği Erzurum ve çevresinde kurduğu hakimiyet alanıdır. Daha sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın yaptığı seferlere katılan Emir Saltuk’un oğlu Ebu’l Kasım’la 1092’de bağımsızlıklarını ilan eden Saltuklular, Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Kars, Bayburt, Oltu, Tortum, İspir ve Tercan yöresine egemen oldular.
Saltuklu Beyliği (1092-1202): Trabzon Rum İmparatorluğuna ve Gürcülere karşı bulundukları toprakları savunmuşlardır. Gürcülerle girişilen amansız mücadeleler sonucunda 1153’te Saltuklu Hükümdarı II. Saltuk Gürcülere esir düştü. Mayıs 1202’de Erzurum’a varan Selçuklu Sultanı Rükneddin, son Saltuklu hükümdarını hapsetti. Topraklarını kardeşi ve Elbistan meliki Muğiseddin Tuğrulşah’a teslim ederek Saltuklu hanedanına son verdi.
Mengücüklü Beyliği (1118-1250): Erzincan, Kemah ve Divriği bölgesine hakim olan beyliğin kurucusu Mengücük Gazi, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarındandır. Oğuzların Kayı, Bayat, Karaevli veya Alkaevli boylarından birine mensup olduğu ileri sürülen Mengücük, Anadolu’nun fethi sırasında Erzincan, Kemah, Divriği ve Karahisar’ı zapt etti. Bu çarpışmalarda şehit düştü. Oğlu İshak, 1118’de bu bölgede, babasının adını taşıyan beyliği kurdu. İshak Bey, beyliğini korumak için Selçuklular, Artuklu ve Danişmendli beylikleriyle mücadele etti. Fakat Artuklu Belek tarafından mağlup edildi (1120). İshak Bey 1142’de ölünce beylik ikiye ayrıldı. Oğullarından Davud, Kemah ve Erzincan’da, Süleyman ise Divriği’de kendi beyliklerini ilan ettiler. Fahreddin Behram-şah (1162-12 Erzincan Kemah bölgesini iyi yönetince Erzincan bir kültür ve ticaret merkezi haline geldi. Ancak bu sırada Mengücüklü Beyliği, Anadolu Selçukluları Devleti’ne tabi de oldu.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-47” ile devam edecektir.
